.jpg)
Κλίμαξ, Ἁγ. Ἰωάννου τοῦ Σιναΐτου
ΛΟΓΟΣ ΠΕΜΠΤΟΣ
«Περί μετανοίας»
Ἀπομαγνητοφωνημένη Ὁμιλία
Ἀρχιμ. Σάββα Ἁγιορείτου
πού πραγματοποιήθηκε στό Πνευματικό Κέντρο τοῦ
Ἰ. Ν. Ἁγίου Νικολάου Νικαίας στίς 2 Ἀπριλίου 2011.
ΙΙ. Μετάνοια σημαίνει συμφωνία
μέ τόν Θεό γιά νέα ζωή
Ἐνῶ μέχρι τώρα δέν ζοῦσα, ὅπως θέλει ὁ Θεός, ἀποφασίζω νά ζήσω, ὅπως θέλει ὁ Θεός. Καί αὐτό βέβαια ἔχει τεράστιες προεκτάσεις, ξέρετε. Γιατί τί σημαίνει νά ζήσω, ὅπως θέλει ὁ Θεός; Σημαίνει κατ’ ἀρχάς νά μάθω. Τί νά μάθω; Νά μάθω τί θέλει ὁ Θεός. Θά πεῖτε: «Τό ξέρω». Δυστυχῶς δέν τό ξέρουμε τό θέλημα τοῦ Θεοῦ. Οὔτε τό γενικό θέλημα γνωρίζουμε. Δηλαδή τίς ἐντολές τίς βασικές τίς ἀγνοοῦμε πολλές φορές. Ἀλλά καί τό θέλημα τοῦ Θεοῦ σέ κάθε στιγμή, πού εἶναι ἀκόμα πιό δύσκολο, δέν τό ξέρουμε.
Καί τότε τί θά γίνει; Πῶς θά ζήσω, ὅπως θέλει ὁ Θεός; Ἐδῶ ἀναγκαία προϋπόθεση εἶναι νά ἔχουμε ἕναν πνευματικό ὁδηγό. Δέ νοεῖται χριστιανός, πού νά μήν ἔχει πνευματικό ὁδηγό.Τόν ὁποῖο νά τόν ἐπισκέπτεται τακτικά. Νά ἐξομολογεῖται μέ εἰλικρίνεια τίς ἁμαρτίες του καί ὄχι μόνο. Καί τούς λογισμούς του καί τίς δυσκολίες του καί τά βιώματά του. Ὥστε νά ἀποκτάει μία διάκριση καί μία ἐμπειρία καί νά ἔχει, ὅπως εἴπαμε, αὐτή τήν ταύτιση τῆς ζωῆς του μέ τό θέλημα τοῦ Θεοῦ.
Γιατί, ὅπως καί νά τό κάνουμε, δέν ἔχουμε ἐμεῖς αὐτή τή διάκριση, πού ἔχουν οἱ πνευματικοί μας πατέρες στό νά μᾶς λένε κάθε στιγμή: «Αὐτό πού λές τώρα εἶναι σατανικό, εἶναι κακό, εἶναι διαβολικό, δέν εἶναι καλό νά τό κάνεις. Ἤ αὐτό πού κάνεις συνέχισέ το εἶναι καλό ἤ γι΄ αὐτό ἀδιαφόρησε». Καί ἔτσι προχωράει κανείς καί ζεῖ κατά Θεόν.
Μία ἀναγκαία λοιπόν προϋπόθεση εἶναι νά ἔχει κανείς πνευματικό ὁδηγό, τόν ὁποῖο ξέρετε πόσο συχνά πρέπει νά ἐπισκέπτεται; Θά σᾶς πῶ αὐτό, πού ἔλεγε ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός: «Εἴ δυνατόν καί κάθε ἡμέρα». Θά πεῖτε: «Εἶναι δυνατόν»; Ἐ, δύσκολα ἴσως ἐδῶ στόν κόσμο. «Ἄν δέν μπορεῖς» ἔλεγε «κάθε ἡμέρα, μιά φορά τήν ἑβδομάδα. Ἄν δέν μπορεῖς μιά φορά τήν ἑβδομάδα, τοὐλάχιστον μία φορά τόν μῆνα». Καί κάπου ἐκεῖ νομίζω εἶναι ὁ μέσος ὅρος. Τό ἐλάχιστο τέσσερις φορές τόν χρόνο, λέει ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός.
Ἀναφέρω τόν Ἅγιο Κοσμᾶ, διότι μιλοῦσε σέ λαϊκούς· δέν μιλοῦσε σέ μοναχούς, οἱ ὁποῖοι πολλές φορές ἔχουνε τήν εὐλογημένη εὐκαιρία καί κάθε ἡμέρα καί πολλές φορές τήν ἡμέρα νά ἐξομολογοῦνται τούς λογισμούς τους στόν Γέροντά τους. Ἀνάλογα βέβαια καί σέ ποιό Μοναστήρι εἶναι. Ἄν ὅμως θέλεις καί δέν ἔχεις αὐτή τήν εὐκαιρία τοὐλάχιστον μία φορά τόν μῆνα, θά ἔλεγα, εἶναι πολύ καλό.
Καί ἕνα δεύτερο θά ἤθελα νά σᾶς πῶ, πρακτικό. Ὅσοι ἔχετε μικρά παιδιά, μήν περιμένετε τά παιδιά σας νά φτάσουνε ὀκτώ, ἐννέα καί δέκα χρόνων, πού ἀρχίζουν τά προβλήματα τῆς ἐφηβείας, γιά νά τά πᾶτε στόν πνευματικό. Ἀπό τριών, τεσσάρων καί ἀπό πέντε ἐτών νά μαθαίνει τό παιδάκι νά πηγαίνει στόν πνευματικό, νά παίρνει εὐχούλα, νά ἀνοίγει τήν καρδιά του καί νά λέει αὐτά πού ἔχει.
Καί σᾶς πληροφορῶ ὅτι ἔχουνε (πολλά) νά ποῦνε τά μικρά παιδιά. Γιατί τά ἔχουμε διαλύσει τά μικρά παιδιά μέ τήν τηλεόραση καί μέ ὅλα αὐτά. Τά ἔχουμε διαφθείρει πάρα πολύ. Καί ἔχουνε μεγάλη ἀνάγκη να ἐξομολογηθοῦνε. Ἀναπαύεται πάρα πολύ ἡ ψυχούλα τους, ὅταν ἀνοιχτοῦνε στόν πνευματικό. Λοιπόν τακτική ἐξομολόγηση.
Πολλές φορές, ξέρετε, ἐξομολογούμαστε ἀλλά δέν μετανοοῦμε. Θά πεῖτε ἔχει διαφορά; Βέβαια, τεράστια διαφορά. Πολλοί ἔρχονται νά ἐξομολογηθοῦνε καί γελάνε, δηλαδή λένε τίς ἁμαρτίες χαμογελώντας. Αὐτό σημαίνει κάτι. Ὅτι δέν ἔχουν μετανοήσει, δέν ἔχουν καταλάβει τό βάρος τῆς πράξης τους, δηλαδή τό μέγεθος τῆς καταστροφῆς τους. Γιατί κάθε ἁμαρτία εἶναι μία αὐτοκτονία, οὐσιαστικά πνευματική αὐτοκτονία. Σά νά παίρνεις ἕνα μαχαίρι καί νά χτυπιέσαι.
Λοιπόν θά πρέπει νά βοηθηθεῖ αὐτός ὁ ἄνθρωπος νά καταλάβει. Γι’ αὐτό καί ὑπάρχουνε τά λεγόμενα ἐπιτίμια. Νά καταλάβει τό βάρος τῆς καταστροφῆς, τό μέγεθος τῆς καταστροφῆς. Δέν εἶναι τιμωρία τά ἐπιτίμια, ὅπως λανθασμένα κάποιοι τά θεωροῦν. Αλλά εἶναι θεραπευτική συνταγή, θεραπευτική παρέμβαση, πού κάνει ὁ Θεός διά τοῦ πνευματικοῦ, γιά νά μᾶς βοηθήσει νά μετανοήσουμε πραγματικά.
Καί νά μετανοήσουμε σέ βάθος. Καί νά μετανοήσουμε ὁλοκληρωμένα. Γιατί καί ἡ μετάνοια ἔχει βαθμίδες. Ὑπάρχει ἡ ἐπιφανειακή μετάνοια, ἡ ὁποία ἐξαντλεῖται στήν ὥρα τῆς ἐξομολόγησης. Καί ἀμέσως μετά, μέ τό πού θά βγεῖ κανείς ἔξω, πάλι θά ἁμαρτήσει, θά κάνει πάλι τά ἴδια. Καί οὐσιαστικά δέν εἶναι μετάνοια αὐτό τό πρᾶγμα.
Πολλές φορές καί πρίν νά ἐξομολογηθεῖ, πάλι ἁμαρτάνει. Γιατί, ξέρεις, σοῦ λέει: «Αὐτή πού εἷναι μέσα, τί κάνει τόση ὥρα καί ἄργησε;». Ἀρχίζει μάλιστα νά θυμώνει με αὐτόν πού ἦταν μέσα. Καί τά βάζουμε μέ τόν πνευματικό μερικές φορές, γιατί καθυστερεῖ. Γιατί πρέπει νά πᾶμε καί στίς ἄλλες δουλειές μας. Ἔτσι δηλαδή, κατά κάποιο τρόπο, όπως πᾶμε στό σούπερ μάρκετ νά ψωνίσουμε, πᾶμε νά πάρουμε καί μιά εὐχή ἀπό τόν πνευματικό, μιάς πού εἶναι καί ἅγιες γιορτές.
Συγγνώμη πού τά λέω ἔτσι ἀλλά πονάω πολλές φορές, γιατί αὐτό ἀκριβῶς δείχνει ὅτι δέν ἔχουμε μετανοήσει. Πᾶς νά ἐξομολογηθεῖς καί τήν ὥρα πού περιμένεις, κατακρίνεις τόν πρίν ἀπό σένα ἤ αὐτόν πού ἐνδεχομένως θά σοῦ πεῖ, ξέρω ΄γώ: «Βιάζομαι, δος μου τή σειρά σου». Ἐ, νά τή δώσεις. Γιατί; Διότι δέν πρέπει νά βάλεις κακό λογισμό.
Μετάνοια λοιπόν σημαίνει συμφωνία μέ τόν Θεό γιά μιά ζωή. Πᾶμε, ἐξομολογούμαστε καί ἔχουμε ἀποφασίσει νά ἀλλάξουμε ζωή. Καί κάνουμε συμφωνία μέ τόν Θεό. Καινούργια συμφωνία. Εἶναι μία «καινή διαθήκη» κάθε ἐξομολόγηση. «Καινή διαθήκη» θά πεῖ καινούργια συμφωνία. Καί ἀποφασίζεις νά μήν ξανακάνεις αὐτά πού ἐξομολογήθηκες. Μά ἔλα πού τά ξανακάνουμε. Γιατί τά ξανακάνουμε; Το ἔχετε σκεφτεῖ; Καί μπορεῖ νά ἐξομολογούμαστε χρόνια, ἄς ποῦμε, τήν κατάκριση καί πάλι νά τήν ξανακάνουμε. Καί νά λέμε: «Τί γίνεται, δέν θά διορθωθῶ ἐγώ ποτέ;».
Ξέρετε γιατί δέν τά διορθώνουμε; Διότι, γιά νά διορθωθοῦμε, δέν ἀρκεῖ νά ἐξομολογηθοῦμε. Δέν ἀρκεῖ δηλαδή ἁπλῶς νά τά ποῦμε. Καί ἕνας ἄνθρωπος, πού ἔχει καλή μνήμη καί τά γράφει κιόλας -τώρα πού ἔχουμε τούς ὑπολογιστές μπορεῖ νά τά γράψει ὅλα ἀναλυτικά καί ὡραῖα- μπορεί νά τά πεῖ, ὅπως κάνει σ’ ἕνα ἀνάγνωσμα, νά τά διαβάσει. Καί τελείωσε; Ὄχι βέβαια. Χρειάζεται, την κακή συνήθεια, πού ἔχεις δημιουργήσει μέσα σου μέ τίς ἀπανωτές αὐτές αὐτοκαταστροφές, νά τήν ἐξαλείψεις.
Τήν ἁμαρτία καί τήν ἐνοχή τήν ἐξαλείφει ἡ εὐχή τοῦ πνευματικοῦ. Τήν κακή συνήθεια ὅμως θά τήν ἐξαλείψεις ἐσύ· μέ τόν ἀγῶνα πού θά κάνεις. Καί πῶς θά τήν ἐξαλείψεις; Ἐδῶ εἶναι τώρα ὅτι πρέπει νά φροντίσεις, νά ρωτήσεις, νά μάθεις πῶς θά γίνει αὐτό. Κάθε ἁμαρτία ἔχει πρίν ἕνα προαπαιτούμενο. Πρίν κάνουμε μιά ἁμαρτία, κάνουμε κάποια ἄλλα, πού ὁδηγοῦν στήν ἁμαρτία, τά ὁποία οι Πατέρες τά λένε «ἀρραβώνα».
Πῆγε κάποιος μοναχός, λέει στό Γεροντικό καί ρώτησε ἕνα Γέροντα:
- Γέροντα, γιατί δέν μοῦ φεύγουν τά πάθη;
Καί τοῦ λέει ὁ Γέροντας, ὁ ἀββᾶς Ποιμένας, μεγάλος Γέροντας.
- Δώσε τους τόν ἀρραβώνα καί θά φύγουν.
Τί ἐννοοῦσε ὁ Γέροντας; Νά μήν κάνεις αὐτά, πού σε ὁδηγοῦν στήν ἁμαρτία. Πολλοί σήμερα μπλέξανε στά σαρκικά ἁμαρτήματα. Καί λένε: «Πῶς νά τά διώξω; Πῶς νά τά κόψω; Θέλω νά τά κόψω ἀλλά δέν μπορῶ». Μπορεῖς. Ἄν κόψεις τόν ἀρραβῶνα· αὐτό πού σέ ὁδηγεῖ. Καί τί εἶναι αὐτό πού σέ ὁδηγεῖ; Μπορεῖ νά εἶναι τά μάτια, πολύ βασική αἰτία. Δέν προσέχεις τά μάτια σου.
Ο Κύριος προσπαθεῖ νά θεραπεύσει τή ρίζα τῆς ἁμαρτίας. Γι’ αὐτό καί στήν Καινή Διαθήκη μᾶς εἷπε ὅτι: «Ὁ ἐμβλέψας… πρός τό ἐπιθυμῆσαι, ἤδη ἐμοίχευσεν… ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ».«Πᾶς ὁ ἐμβλέψας ἐμπαθώς», ὁ καθένας, πού βλέπει μέ σκοπό νά ἐπιθυμήσει ἕνα ἄλλο πρόσωπο, ἤδη κάνει μοιχεία στήν καρδιά του, ἤδη κάνει δηλαδή μία θανάσιμη ἁμαρτία μέσα του. Μπορεῖ νά μήν φτάσει νά τήν κάνει σωματικά ἀλλά ἤδη ἔχει γίνει ἕνοχος αὐτῆς τῆς ἁμαρτίας.
Ὁπότε σταματᾶς νά βλέπεις ἐμπαθῶς. Δέν μπορεῖς; Μήν βλέπεις καθόλου. «Ἤ ὁρῶν μή ἔρα ἤ ἐρῶν μή ὅρα». Τί σημαίνει αὐτό; Ἤ, ὅταν βλέπεις νά μήν ἐρωτεύεσαι, νά μήν ἀγαπᾶς ἐμπαθῶς ἤ ἐφόσον ἐρωτεύεσαι νά μήν βλέπεις. Ἀφοῦ δέν μπορεῖς νά συγκρατήσεις τήν καρδιά σου καί τήν ψυχή σου, μή βλέπεις καθόλου. Θά πεῖτε τόσο ἀποφασιστικά; Τόσο ἀποφασιστικά πρέπει νά κινηθοῦμε. Βλέπετε οἱ Ἅγιοι εἴχανε αὐτή τήν ἀποφασιστικότητα.
Κάποτε ὁ Ἅγιος Σάββας ἐπιθύμησε νά φάει μῆλο· τήν ξέρετε προφανῶς τήν ἱστορία. Καί ἤτανε ἡ ὥρα, πού δέν ἔπρεπε νά φάει. Γιατί δέν μποροῦμε νά τρῶμε κάθε ὥρα· εἶναιλαθροφαγία αὐτό τό πρᾶγμα. Καί δέν εἶναι μόνο γιά τούς μοναχούς, γιά ὅλους εἶναι. Σήμερα πολλοί ἔχουνε πρόβλημα μέ τό φαγητό. Γι΄ αὐτό καί οἱ μισοί Ἕλληνες εἶναι ἄρρωστοι, παχύσαρκοι. Γιατί; Γιατί δέν τηροῦμε αὐτά, πού λέει ἡ Ἐκκλησία· πολύ ἁπλά. Ποιός τηρεῖ τίς νηστείες σήμερα; Ποιός τηρεῖ αὐτά πού σᾶς λέω, περί λαθροφαγίας; Ποιός εξομολογείται ὅτι κάνει λαθροφαγία; Κάθε στιγμή τσιμπολογᾶμε κάτι. Εἶναι νόμιμο; Καθόλου.
Οἱ κανόνες τῆς Ἐκκλησίας λένε γιά τή Μεγάλη Σαρακοστή ὅτι οἱ πέντε μέρες εἶναι ἀνέλαιο. Ποιός κάνει ἀνέλαιο; Χωρίς λάδι δηλαδή; Και οἱ δύο μέρες εἶναι κατάλυση ἐλαίου. Λοιπόν δέν τά τηροῦμε. Μετά λές: «Πῶς νά ἀδυνατήσω; Ἄντε νά πάω σ’ αὐτά τά κέντρα γυμναστικῆς». Ὑποτίθεται. Δεν θά πᾶς πουθενά. Ἅμα τηροῦμε αὐτά πού λέει ὁ Θεός, θά ἔχουμε ὑγεία και σώματος καί ψυχῆς.
Ὁπότε ἐλέγχεις τά μάτια. Μετά τί ἄλλο σέ ἑλκύει στά σαρκικά; Τό φαγητό. Οἱ Πατέρες τό λένε ξεκάθαρα: «Τό πολύ φαγητό φέρνει τά ὑπόλοιπα μετά, σαρκικές σκέψεις, σαρκικές ἐπιθυμίες. Ἡ γαστέρα, ὅταν φορτωθεῖ, ὁδηγεῖ κατόπιν στά πάθη τά «ὑπό τήν γαστέρα». Γι’ αὐτό καί σήμερα ἔχουμε μιά πολλή μεγάλη ἔξαρση τῆς ἀνηθικότητας. Λοιπόν, ὅταν κόψεις ὅλα αὐτά, κόψεις τόν ἀρραβῶνα, σιγά σιγά θά κοπεῖ καί τό πάθος. Μετάνοια λοιπόν σημαίνει συμφωνία μέ τόν Θεό γιά νέα ζωή. Ἀλλάζουμε πλήρως τή ζωή μας.
ΙΙΙ. Μετάνοια σημαίνει δάκρυα συντριβής
Ἕνα ἄλλο πού λένε οἱ Ἅγιοι Πατέρες είναι ὅτι θά πρέπει νά λυπηθεῖς κατά ἀναλογία τοῦ μεγέθους τοῦ σφάλματος. Ὅσο δηλαδή μεγαλύτερο ἦταν τό σφάλμα σου, τόσο μεγαλύτερη και ἡ καταστροφή σου, τόσο μεγαλύτερο πρέπει νά εἶναι καί τό πένθος σου. Ἡ κατά Θεόν συντριβή σου. Ὥστε νά μπορέσεις νά τό ἐξαλείψεις. Ὁπότε μέ τήν ἔμπονη αὐτή μετάνοια, μέ αὐτό τόν ἔντονο πόνο, τόν κατά Θεόν πόνο, τήν κατά Θεόν λύπη θά βγάλεις τήν ἔντονη ἡδονή, πού δέχτηκες, ὅταν ἔκανες τήν ἁμαρτία. Τήν ὅποια ἁμαρτία.
Ἐμεῖς πόσο λυπούμαστε γιά τίς ἁμαρτίες μας; Πόσο κλαῖμε; Θά πεῖτε: «Εἶναι σημαντικό νά κλαῖμε»; Πάρα πολύ σημαντικό. «Τί θά γίνει, θά πάθουμε κατάθλιψη; Θά κλαῖμε δηλαδή;». Ὄχι, αὐτό τό κλάμα δέν σέ βγάζει στήν κατάθλιψη. Ἀντίθετα αὐτό τό κλάμα σέ βγάζει στή χαρά. Καί ἡ χαρά, νά ξέρετε, ἔρχεται μέσα ἀπό τό κλάμα. Ἡ ἀληθινή χαρά. Ἡ ψεύτικη χαρά ἔρχεται μέσα ἀπό τίς κωμωδίες καί ἀπ’ ὅλα αὐτά τά σαχλά, πού λένε καί βλέπουνε οἱ ἄνθρωποι σήμερα. Ἀλλά αὐτή εἶναι μιά χαρά, πού μετά σοῦ ἀφήνει ἕνα κενό, ἕνα τίποτα, μιά ἀηδία πολλές φορές.
Ἡ ἀληθινή χαρά ἔρχεται μέσα ἀπό τό κλάμα τῆς μετάνοιας. Ποῦ τό ξέρουμε; Μᾶς τό λέει ὁ Κύριός μας: «Μακάριοι οἱ πενθοῦντες, ὅτι αὐτοί παρακληθήσονται». Ποιοί θά ἔχουνε παράκληση, δηλαδή παρηγοριά; (Αὐτό θά πεῖ παράκληση). Αὐτοί πού πενθοῦνε, αὐτοί δηλαδή πού κλαῖνε γιά τίς ἁμαρτίες τους. Αὐτοί εἶναι οἱ πενθοῦντες.
Θέλεις λοιπόν νά ἔχεις μιά χαρά; Εἶναι καρπός, στοιχεῖο τοῦ καρποῦ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.Γιά νά ἔρθει τό Ἅγιο Πνεῦμα, θά πρέπει νά ὑπάρχει καθαρότητα. Γιά νά ὑπάρχει καθαρότητα χρειάζεται νά ὑπάρχει μετάνοια. Γιά ὑπάρξει σωστή μετάνοια, πρέπει νά ὑπάρξει κλάμα. Βλέπετε πῶς πᾶνε ἁλυσιδωτά τά πράγματα; Εἶναι Μαθηματικά καί πάνω ἀπό τά Μαθηματικά, να ξέρετε, είναι ἡ πίστη μας.
Δέν εἶναι θεωρητική ἐπιστήμη ἡ Θεολογία, ὅπως ἴσως κάποιοι λανθασμένα νομίζουνε. Εἶναι πρακτική ἐπιστήμη. Γιατί εἶναι Ἰατρική, Ἰατρική τῆς ψυχῆς. Καί εἶναι πρακτική ἐπιστήμη, διότι ἐπαληθεύεται στήν πράξη. Ξέρουμε ὅτι οἱ πρακτικές ἐπιστήμες ἔχουνε τό πείραμα καί τήν ἐπαλήθευση τοῦ πειράματος, ἡ ὁποία ἐπαληθεύει τή θεωρία. Ἔτσι ἀκριβῶς λειτουργεῖ και ἡ ἐπιστήμη τῆς Θεολογίας καί ἡ Θεραπευτική τῆς Ἐκκλησίας.
Στήν πράξη δηλαδή- ὅταν τηρήσεις αὐτά πού λένε οἱ Ἅγιοι- βλέπεις το ἀποτέλεσμα. Πού εἶναι πάντα τό ἴδιο καί εἶναι ἡ χαρά, ἡ εἰρήνη, ἡ μακροθυμία, ἡ χρηστότητα, ἡ ἀγαθοσύνη, ὅλα αὐτά πού ὁ Ἅγιος Ἀπόστολος Παῦλος μᾶς εἶπε πώς εἶναι ὁ καρπός τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἕνας εἶναι ὁ καρπός καί ἔχει μέσα του πάρα πολλά ὡραῖα πράγματα, πάρα πολλές βιταμίνες.
Γιατί σήμερα δέν ἔχουμε χαρά; Γιατί δέν ἔχουμε εἰρήνη; Γιατί μᾶς ἔχει φάει τό ἄγχος; Γιατί μᾶς ἔχει φάει ἡ κατάθλιψη; Τό ἔχετε ἀναρωτηθεῖ; Εἶναι νορμάλ; Καθόλου νορμάλ. Μερικοί σήμερα μιλᾶνε γιά φυσιολογικό ἄγχος. Ποῦ τό βρῆκαν αὐτό; Σά νά λέμε μιλᾶνε καί γιά φυσιολογικό θάνατο. Ὑπάρχει φυσιολογικός θάνατος; Ὁ θάνατος εἶναι κάτι ἔξω ἀπό τόν ἄνθρωπο. Δέν εἶναι πλασμένος ὁ ἄνθρωπος γιά νά πεθάνει. Οὔτε εἶναι πλασμένος γιά νά ἀγχώνεται.
Ἀντίθετα εἶναι πλασμένος γιά νά χαίρεται καί νά ἔχει αὐτή τήν ἡρεμία τοῦ Θεοῦ. Γιατί δέν τά ἔχουμε αύτά; Πολύ ἁπλᾶ. Γιατί λείπει τό Ἅγιο Πνεῦμα. Δέν ζοῦμε τή χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ὁπότε δέν ἔχουμε καί τόν καρπό. Καί γιατί δέν τή ζοῦμε; Γιατί δέν ὑπάρχει αὐτή ἡ στοιχειώδης καθαρότητα. Γιά νά ἔρθει τό Ἅγιο Πνεῦμα θά πρέπει ὁ νοῦς νά εἶναι καθαρός.«Ἀκαθάρτω νοΐ Θεός οὐ νήνοχε» λένε οἱ Πατέρες. Δηλαδή δέν ἑνώνεται ὁ Θεός μέ ἕναν ἀκάθαρτο νοῦ.
Σκεφτεῖτε τώρα: Ο νοῦς μας εἶναι καθαρός ἤ ἀκάθαρτος; Ποῦ πηγαίνει κάθε στιγμή; Ποῦ εἶναι ὁ νοῦς μας; Ζοῦμε αὐτή τήν προσήλωση στόν Θεό, πού ζοῦσε ἡ Παναγία μας καί ὅλοι οἱ ἅγιοι; Ἔχουμε αὐτό τό κάρφωμα τοῦ νοῦ μας στόν Θεό; Εἶναι καρφωμένος ὁ νοῦς μας στόν Θεό; Ἔτσι εἶναι ἡ σωστή, φυσιολογική λειτουργία τοῦ νοῦ. Ὁ νοῦς νά εἶναι καρφωμένος, προσηλωμένος στόν Χριστό. Ποῦ εἶναι; Εἶναι ὁπουδήποτε ἀλλοῦ ἐκτός ἀπό τόν Θεό.
Ἄρα χρειάζεται μία μετακίνηση τοῦ νοῦ ἀπό ἐκεῖ πού εἶναι τώρα, ἐκεῖ πού πρέπει νά πάει. Γι’ αὐτό μιλᾶμε γιά μετάνοια. Μετάνοια εἶναι ἡ μετατόπιση, ἡ μετακίνηση τοῦ νοῦ μας ἀπό ὅλα τά ἄλλα καί ἡ προσήλωσή του στόν Χριστό. Ἐκεῖ καί μόνο ἐκεῖ πρέπει νά εἶναι ὁ νοῦς μας. Ἐκεῖ εἶναι ὁ θησαυρός μας, ἐκεῖ εἶναι ἡ καρδιά μας.
Οἱ Ἅγιοι Πατέρες καί οἱ Ἁγιορεῖτες Πατέρες μᾶς τό ἔχουνε πεῖ ὅτι ὁ νοῦς θά πρέπει νά εἶναι μόνο μέ τόν Χριστό. Μέ τίποτε ἄλλο. Καί κάθαρση σημαίνει νά ἀδειάσει ἡ καρδιά ἀπό ὅλους τούς λογισμούς. Προσέξτε, ὄχι μόνο ἀπό τούς κακούς λογισμούς ἀλλά καί ἀπό τούς καλούς λογισμούς.
Καί θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου εἶναι αὐτή: ὁ νοῦς νά κατέβει στήν καρδιά καί ἐκεῖ μέσα νά βλέπει τόν Θεό καί μόνο τόν Θεό καί τίποτε ἄλλο. Γιατί καί οἱ καλοί λογισμοί μᾶς διασποῦν, μᾶς ἀποσποῦν ἀπό τόν Θεό. Θά πρέπει λοιπόν νά ἀδειάσουμε ἀπό ὅλους τούς λογισμούς καί τότε ἀληθινά ἔχουμε αὐτή τήν κάθαρση. Χρειάζεται νά ἐπιστρέψει ὁ νοῦς στήν καρδιά, πού εἶναι τό κέντρο του καί τότε ἔχουμε τήν ἀληθινή μετάνοια.
Βλέπετε ποιά εἶναι ἡ ἀληθινή μετάνοια; Νά συμμαζέψουμε τόν νοῦ μας. Νά σταματήσει ὁ μετεωρισμός τοῦ νοός. Γιατί εἶναι ἐντολή τοῦ Θεοῦ: «Μήν μετεωρίζεσθε». Καί, ὅταν συμμαζευτεῖ αὐτός ὁ «ἀλήτης» ὁ νοῦς μας καί ἔρθει μέσα στήν καρδιά μας, τότε, λέει ὁ Μέγας Βασίλειος, διά τοῦ ἑαυτοῦ του ἀνεβαίνει στόν Θεό. Αὐτόματα δηλαδή πηγαίνει μετά στόν Θεό. Γιατί δέν βλέπουμε τόν Θεό; Γιατί σήμερα οἱ ἄνθρωποι φτάνουν νά ποῦν: «Ποῦ τόν βλέπεις τόν Θεό; Δέν ὑπάρχει Θεός». Γιατί ἀκριβῶς ὁ νοῦς τους δέν εἶναι στήν καρδιά τους. Ὁ νοῦς τους εἶναι διασκορπισμένος στά κτίσματα.
Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ἔχει διατυπώσει μία ρήση. Λέει ὅτι: «Ὁ ἄνθρωπος, ὁ ὁποῖος δέν ἔχει γευτεῖ τόν Θεό καί τά τοῦ Θεοῦ, ἐπί κτήμασιν ἀγάλλεται». Εὐχαριστιέται μέ τά κτήματα, μέ τά ἀποκτήματά του, μέ τά ὑλικά ἀγαθά του. Καί σήμερα κάπου ἐκεῖ εἴμαστε. Εἴμαστε πολύ ἰκανοποιημένοι ἤ τέλος πάντων ἀρκετά δεσμευμένοι μέ τά ἀγαθά μας. Μέ τά χρήματά μας, μέ τά αὐτοκίνητά μας, μέ τά ροῦχα μας, μέ τά κομπιούτερ μας. Καί ἔχουμε μία ψεύτικη αὐτάρκεια. Ὅτι τάχατες εἴμαστε ἐντάξει. Δέν εἴμαστε καθόλου ἐντάξει.
Βλέπετε βέβαια πόσο καί ἐμεῖς οἱ χριστιανοί ὑποκύπτουμε εὔκολα σε αὐτή τήν ἀναζήτηση. Καί σοῦ λέει κάποιος: «Τό παιδί δέν ἔχει δουλειά». Καί ἐπειδή δέν ἔχει δουλειά, χάθηκαν τά πάντα; Χάθηκε ἡ εὐτυχία του; Χάθηκε ἡ χαρά του; Ἡ χαρά ἀπό τή δουλειά ἔρχεται; Ἀπό τό νά ἔχεις χρήματα; Ὄχι βέβαια! Εἴπαμε ἀπό ποῦ ἔρχεται ἡ χαρά. Ἡ χαρά εἶναι καρπός τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Καί τό Ἅγιο Πνεῦμα μπορεῖς νά τό ἔχεις καί ἄς μήν ἔχεις δουλειά. Καί ἄς εἶσαι καί στό καμίνι μέσα. Ὅπως ἤταν οἱ τρεῖς παῖδες, πού ὑμνοῦσαν τόν Θεό.
ΙΙΙ. Μετανοῶ σημαίνει γίνομαι ἀγοραστής ταπείνωσης
Ἄλλο σπουδαῖο κεφάλαιο. Μπορεῖς νά εἶσαι μετανοῶν καί νά εἶσαι ὑπερήφανος; Ὅχι δέν γίνεται νά εἶσαι ὑπερήφανος καί νά εἶσαι καί μετανοῶν. Καί πῶς θά γίνουμε ταπεινοί; Οἱ Πατέρες μᾶς λένε τρία πράγματα. Γιά νά γίνεις ταπεινός πρέπει:
1. Νά βάλεις τόν ἑαυτό σου κάτω ἀπ’ ὅλους. Νά τοποθετεῖς τόν ἑαυτό σου ἐσύ, ἀπό μόνος σου κάτω ἀπό τούς ἄλλους. Νά λές: «Εἶμαι χειρότερος ἀπό τούς ἄλλους».
2. Δεύτερον νά ἀγαπήσεις τόν σωματικό κόπο. Γιατί ὁ σωματικός κόπος ταπεινώνει τόν ἄνθρωπο. Ταπεινώνει τό σῶμα κατ’ ἀρχάς. Ὅταν νηστεύεις, ὅταν κάνεις μετάνοιες, γονυκλισίες, ὅταν κοιμάσαι στό πάτωμα (αὐτό οἱ πατέρες τό λένεχαμαικοιτία), ὅταν κάνεις ἕνα διακόνημα, μία ἐξυπηρέτηση στόν ἀδελφό καί χρειάζεται νά τρέξεις, νά βγεῖς ἀπό τό βόλεμά σου, νά βγεῖς ἀπό τό χουζούρι σου. Λοιπόν αὐτό ταπεινώνει τό σῶμα, γιατί τό κουράζει. Καί ὅταν ταπεινωθεῖ τό σῶμα, μᾶς λένε οἱ Ἅγιοι, συνταπεινώνεται καί ἡ ψυχή. Γιατί καί τά δύο αὐτά πράγματα εἶναι ἀλληλένδετα καί τό ἕνα ἐπηρεάζει τό ἄλλο. Ὅταν λοιπόν ταπεινωθεῖ ἡ ψυχή, τότε ἔρχεται ἡ χάρη τοῦ Θεοῦ. Γιατί ὁ Θεός τό ἔχει ὑποσχεθεῖ αὐτό: «Στούς ταπεινούς δίνω τή χάρη μου». Καί ὅταν ἔρθει ἡ χάρη, τότε ἔρχεται καί ἡ κάθαρση. Γιατί ἡ χάρη μᾶς καθαρίζει. Μόνοι μας δέν μποροῦμε νά καθαριστοῦμε. Ἡ χάρη λοιπόν τελεσιουργεῖ και αὐτή καθόλη τή διαδικασία τῆς σωτηρίας, τῆς μετάνοιας καί τῆς κάθαρσης.
3. Καί ἕνα τρίτο, πού χρειάζεται κανείς, γιά νά γίνει ταπεινός, εἶναι νά προσεύχεται ἀδιάλειπτα. Ἐπειδή, ὅταν προσεύχεσαι, τότε ἐξαρτᾶσαι ἀπό τόν Θεό. Καί ὁ Χριστός μᾶς τό δίδαξε, ὅτι πρέπει νά ἐξαρτώμεθα ἀπόλυτα ἀπό τόν Θεό. Τό μεγάλο μάθημα, πού δυστυχώς δέν τό ἔχουμε μάθει καί δέν τό μαθαίνουμε καί στά παιδιά μας - μαθαίνουμε τό ἀντίθετο μάθημα - εἶναι ποιό; «Χωρίς ἐμοῦ οὐ δύνασθε ποιεῖν οὐδέν» εἶπε ὁ Χριστός. Ὅταν λέει «οὐδέν», ἐννοεῖ «οὐδέν». Δηλαδή τίποτα δέν μποροῦμε νά κάνουμε χωρίς τόν Χριστό. Ἐμεῖς σήμερα λέμε στά παιδιά: «Νά πάρεις πολλά πτυχία, νά ἔχεις ἐφόδια στή ζωή σου, διότι ὁ κόσμος εἶναι ἀνταγωνιστικός. Θά πρέπει καί ἐσύ λοιπόν νά γίνεις πιό ἀνταγωνιστικός. Καί ὅλα ἐξαρτῶνται ἀπό τόν ἀγῶνα σου».
Ποῦ εἶναι λοιπόν ἡ κατά Θεόν διδασκαλία πού κάνουμε στά παιδιά; Τό ἀντίθετο· τά φουσκώνουμε μέ μιά ψεύτικη ἰδέα ὅτι μποροῦν ἀπό μόνα τους. Εἶναι ψέμα αὐτό πού τούς λέμε. Καί λέμε μετά: «Γιατί καταστράφηκε τό παιδί μου»; Μά γιατί δέν τοῦ εἶπες τήν ἀλήθεια. Τοῦ εἶπες να ἔχει αὐτοπεποίηθηση. «Μά» λέει «ἔτσι θέλει ἡ Ψυχολογία σήμερα».
Ἔτσι λέει ἡ Ψυχολογία ἀλλά ὁ Χριστός λέει τά ἀντίθετα. Δέν λέει νά ἔχεις αὐτοπεποίθηση. Λέει νά ἔχεις θεοπεποίθηση. «Νά ἔχεις πεποίθηση σέ μένα· ἐμένα νά βλέπεις, ἐμένα νά κοιτᾶς, σέ μένα νά προσεύχεσαι, σέ μένα νά μιλᾶς κάθε στιγμή. Καί χωρίς ἐμένα δέν μπορεῖς νά κάνεις τίποτα· οὔτε μιά ἀναπνοή νά πάρεις οὔτε ἕνα ποτήρι νερό νά πιεῖς». Ποιός τό μαθαίνει αὐτό στό παιδί του; Ἀφοῦ δέν τόχει μάθει στόν ἑαυτό του πῶς θά τό μάθει στό παιδί του; Βλέπετε;
Γι΄ αὐτό μᾶς πιάνει ἄγχος, γιατί βασιζόμαστε στίς δυνάμεις μας. Καί λέμε: «Ἐγώ θά τό κάνω μέ τή δική μου δύναμη, μέ.., μέ..., μέ.., χωρίς τή χάρη. Πάει ἡ χάρη. Πάει ἡ προσευχή. Καί μετά βλέπουμε πολύ γρήγορα ὅτι δέν μποροῦμε καί ἀγχωνόμαστε. Καί λέμε: «Πάει, χάθηκαν ὅλα». Ἐνῶ δέν χάθηκε τίποτα. Ἁπλῶς ἔχεις χάσει τόν Θεό καί χρειάζεται νά μετανοήσεις.Μετανοῶ λοιπόν σημαίνει γίνομαι ἀγοραστής ταπείνωσης.
ΙV. Μετάνοια σημαίνει ἀποκλεισμός κάθε σωματικῆς παρηγορίας καί αὐτομεμψία
Ἔτσι βλέπετε πώς οἱ ἅγιοι δέν χαϊδεύουν τά αὐτιά μας, γιά νά μᾶς φανοῦν ἀρεστοί. Δέν προσπαθοῦν νά μᾶς φανοῦν ἀρεστοί· τό ἀντίθετο. Σοῦ λέει ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Σιναΐτης: «Θέλεις νά ζήσεις τή μετάνοια; Θά πρέπει νά ἀποκλείσεις τίς σωματικές παρηγοριές, ἄν θέλεις νά ζήσεις τή μετάνοια. Θέλεις νά ἔχεις δάκρυα; Γιά να ἔχεις δάκρυα πρέπει νά ἀγρυπνήσεις καί νά διψάσεις». Ναί! Γιατί μέσα ἀπό αὐτά σέ πιάνουν τά δάκρυα πολύ πιό εὔκολα. Ἕνα σῶμα πού καλοτρώει, πού καλοπίνει, που καλοκοιμᾶται, μιά τέτοια ὕπαρξη, πολύ δύσκολα θά δακρύσει. Καί ἔχεις ἕναν ἄνθρωπο ἀδάκρυτο καί οὐσιαστικά ἀμετανόητο. Γιατί οἱ ἅγιοι μᾶς εἶπαν ὅτι τότε ὁλοκληρώνεται ἡ μετάνοια, ὅταν ὁ ἄνθρωπος φτάσει νά κλάψει γιά τήν ἁμαρτία του, τήν ὅποια ἁμαρτία του. Ἄν δέν δάκρυσες, μήν θεωρήσεις ὅτι ἔχεις μετανοήσει σωστά καί ὁλοκληρωτικά. Ἄν δακρύσεις, τότε ἀνανεώνεις τό βάπτισμα.
Τό λέει ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, ὁ μέγας αὐτός Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας: «Καί δάκρυον στάξαν ἰσοδυναμεῖ τῷ λουτρῷ». Ἕνα δάκρυ νά καταφέρεις, νά στάξεις, αὐτό ἰσοδυναμεῖ μέ τό «λουτρό». Τό «λουτρό» εἶναι τό βάπτισμα. Καί ἔτσι μπαίνεις σέ μία ἄλλη κολυμβήθρα, πού δέν ἔχει πλέον τώρα νερό ἀλλά δάκρυα. Ξαναβαπτίζεσαι μέσα στά δάκρυά σου. Καί τότε πράγματι καθαρίζεσαι. Τότε πράγματι μετανοεῖς σωστά.
Νά λοιπόν τί πρέπει νά κάνεις μετά τήν ἐξομολόγηση: Νά κόψεις τόν ἀρραβῶνα, νά ἀποφύγεις ὅλα τά αἴτια, πού σέ ὁδηγοῦν στήν ἁμαρτία καί νά τά μισήσεις. Μετά νά προσπαθήσεις νά γίνεις ταπεινός, νά δακρύσεις, νά κλάψεις καί νά κάνεις σωματικούς κόπους. Γιατί νηστεύουμε νομίζετε; Ἡ νηστεία εἶναι ἕνας κόπος. Πηγαίνεις ἀντίθετα στά σαρκικά σου θελήματα, πού σοῦ λένε: «Τώρα τί πειράζει νά φᾶς λιγάκι; Ὄχι τά εἰσερχόμενα ἀλλά τά ἐξερχόμενα βλάπτουν».
Βλέπετε; Ἔχουμε πολλά ἀλλά εἶναι πλάνες πολλά ἀπό αὐτά, πού λέει ὁ λαός. Ὁ Χριστός εἶπε νά προσέχεις καί τά εἰσερχόμενα. Γιατί ὅ,τι λέει ἡ Ἐκκλησία μας ὁ Χριστός τό λέει. Γιατί οἱ Ἅγιοι Πατέρες λοιπόν μᾶς εἶπαν ὅτι, ἄμα δέ νηστεύεις, ἀφορίζεσαι. Ἔτσι λένε οἱ κανόνες ἐκτός φυσικά ἄν εἶσαι ἄρρωστος. Ἄν εἶσαι ἄρρωστος, ἐπιβάλλεται νά φᾶς. Ἄν ὅμως δέν εἶσαι ἄρρωστος καί δέ νηστεύεις, ἀφορίζεσαι.
«Ἀφορίζεσαι» τί σημαίνει τώρα; Γιά νά το ξεκαθαρίσουμε κι αὐτό. Δέν σημαίνει ὅτι ἡ Ἐκκλησία σέ κόβει καί σέ σκοτώνει. Ἀλίμονο! Ὁ Χριστός δέν κάνει τέτοια πράγματα. Ἁπλῶς σοῦ κοινοποιεῖ τό ἀποτέλεσμα τῆς ἀνυπακοῆς σου. Ὅπως ἕνας γιατρός σοῦ λέει: «Ξέρεις, δέν πρέπει νά καπνίζεις, γιατί θά πάθεις καρκίνο». Καί ἐσύ συνεχίζεις νά καπνίζεις, ὁπότε πεθαίνεις. Καί ἔρχεται ὁ γιατρός, πού γράφει τό πιστοποιητικό θανάτου. Φταίει τό πιστοποιητικό θανάτου πού πέθανες; Ἤ ἦταν κακός ὁ γιατρός; Ὄχι βέβαια. Ἐσύ φταῖς, πού δέν τήρησες τίς ὁδηγίες τοῦ γιατροῦ. Ἔτσι γίνεται καί μέ τήν Ἐκκλησία.
Ἡ Ἐκκλησία μᾶς δίνει τίς θεραπευτικές ὁδηγίες. Δέν τό κάνουμε; Σοῦ λέει: «Παιδί μου, εἶσαι ἀφορισμένος». Δηλαδή εἶσαι πεθαμένος. Αὐτό θά πεῖ ἀφορισμένος. Νεκρός πνευματικά. Καί γιατί μᾶς τό λέει ἡ Ἐκκλησία; Γιά νά μᾶς λυπήσει; Ὄχι. Γιά νά μᾶς βοηθήσει νά μήν τό ἐπαναλάβουμε καί νά μετανοήσουμε γι’ αὐτό πού κάνουμε. Γι’ αὐτό μᾶς δίνει καί ὅλους αὐτούς τούς κανόνες καί τά ἐπιτίμια.
Καί αὐτό εἶναι πολύ σημαντικό. Σήμερα ὅλοι κατηγοροῦν ὅλους ἀλλά κανείς δέν κατηγορεῖ τόν ἑαυτό του. Ὅλοι φταῖνε γιά ὅλα ἐκτός ἀπό μᾶς. Ποιός κατηγορεῖ σήμερα τόν ἑαυτό του; Μόνο ὁ ἄνθρωπος, πού μετανοεῖ ἀληθινά. Αὐτός ἔχει τή μεγάλη ἀρετή τῆς αὐτομεμψίας. Καί ἄν ἔχεις αὐτή τήν ἀρετή ἀναπαύεσαι πάντοτε, νά ξέρετε. Τίποτα δέν σέ δυσκολεύει. Γιατί σέ ὅλα λές ὅτι: «Φταίω ἐγώ, δέν φταίει οὔτε ὁ διπλανός μου οὔτε ὁ πνευματικός, πού δέν ἔχει διάκριση οὔτε ἡ κοινωνία οὔτε τά ΜΜΕ· κανένας δέν φταίει· ἐγώ φταίω».
Αὐτή εἶναι ἡ σωστή τοποθέτηση καί εἶναι ἀλήθεια, νά ξέρετε. Γιατί κανένας δέν μπορεῖ νά μᾶς ἀναγκάσει νά ἁμαρτήσουμε. Κανένας μά κανένας. Μόνοι μας τό κάνουμε μέ τήν ἑκούσια συγκατάθεση στήν ὑποβολή τοῦ πονηροῦ. Ὅσο καί ἄν ἔχουνε μέσα μας καλλιεργηθεῖ τά πάθη καί οἱ ἁμαρτίες, ἐμεῖς κάθε φορά κάνουμε τή συγκατάθεσή μας μέ τή θέλησή μας.
Μετάνοια λοιπόν σημαίνει συνεχῶς νά κατακρίνω τόν ἑαυτό μου. Καί ἄν κατακρίνεις τόν ἑαυτό σου ποτέ δέν κατακρίνεις τόν ἄλλον. Νά γιατί, πολύ φοβᾶμαι, ὅτι καί οἱ ἄνθρωποι, πού ἔρχονται στήν Ἐκκλησία, πολλές φορές δέν εἶναι στήν Ἐκκλησία. Καί ἔχουνε δίκιο οἱ κοσμικοί, πού μᾶς κατηγοροῦνε, ἀποκαλώντας μας: «Ἐσεῖς, πού κάνετε τούς μεγάλους σταυρούς». Γιατί; Γιατί κατακρίνουμε, τρῶμε ὁ ἕνας τόν ἄλλον μέ τά λόγια μας. Μήπως λέω ψέματα; Φοβᾶμαι πώς δέν λέω. Δέν μποροῦμε πολλές φορές νά δοῦμε τόν διπλανό μας, τή διπλανή μας μέσα στήν Ἐκκλησία. Τήν ὥρα τῆς Λειτουργίας πολλές φορές. Γιατί; Γιατί ἔχουμε μέσα μας ἕνα σωρό ἀρνητικές σκέψεις γιά κάποια πράγματα πού κάνουν. Ἄν αὐτό δέν εἶναι κατάκριση τί ἄλλο εἶναι;
Μάλιστα ἐνῶ ἔχεις κατάκριση γιά τόν ἄλλον δέν ἔχεις κατάκριση γιά τόν ἑαυτό σου. Γιατί; Αὐτό σημαίνει ὅτι δέν ἔχεις γνώση τοῦ ἑαυτοῦ σου καί δέν παρακολουθεῖς τόν ἑαυτό σου ἀλλά παρακολουθεῖς τόν διπλανό σου καί τή διπλανή του. Ἔχεις βγεῖ δηλαδή ἀπό ἐκεῖ πού πρέπει νά εἶσαι. Ὁ νοῦς σου ἔχει βγεῖ ἀπό τήν καρδιά σου καί βλέπει τούς ἄλλους καί ἀσχολεῖται μέ τούς ἄλλους.
...................................
Συνεχίζεται...
Δεν υπάρχουν σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου