Ο Θεός είναι πάντα πιο κοντά σε κείνους που τοv καλούν, από όσο είναι η ίδια η καρδιά τους. Ν. Καβάσιλας

Ξαναγυρίζοντας τώρα στο Βυζάντιο είναι καλό να πάμε πρώτα στον τελευταίο μεγάλο μυστικό του, τον Νικόλαο Καβάσιλα (+ 1471), που εμπνέεται πολύ από τον Συμεώνα. Θα γυρίσωμε έπειτα να δούμε τους ησυχαστάς.

Το οικογενειακό του όνομα ήταν Χαμαετός, γνωστή βυζαντινή οικογένεια.

Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη αλλά σπούδασε στην Κωνσταντινούπολη. Ο Καβάσιλας. έφτασε στις ακρότερες .συνέπειες, στις οποίες οδηγούσε η κατεύθυνση που με τόσο ζωηρό παλμό εχάραξεν ο Συμεών.

Το σπουδαιότερο έργο του είναι η «ζωή εν Χριστώ». Τό απλό και μαζί βαθύ, λυρικό και μαζί μυστικό ύφος του αποπνέει τη δροσιά και την αισιοδοξία των αποστολικών χρόνων. Όπως οι αρχαίοι Έλληνες αισθάνονταν συχνά την ανάγκη να ξαναγυρίζουν στο Σωκράτη για να βαπτιστούν στη γεμάτη αισιοδοξία αλλά και απλότητα σκέψη και ζωή του, έτσι και οι Βυζαντινοί, όσες φορές η εκλεπτυσμένη θεολογική σκέψη εστέγνωνε την ψυχήν των ξαναγυρίζουν στους αποστολικούς χρόνους, στην απλότητα της πίστης και στην αισιοδοξία των.
Θα σταματήσωμε σε δυο μόνο σημεία που δείχνουν σημαντική πρόοδο της μυστικής θεωρίας. «Ο νόμος του πνεύματος, λέγει ο Καβάσιλας, που είναι η αγάπη για τον Θεό, είναι νόμος φιλίας και ευγνωμοσύνης. Για να ακολουθήση κανείς αυτό το νόμο δεν είναι ανάγκη να καταβάλη κόπους, ούτε έξοδα, ούτε να χύση ιδρώτα ... Ούτε, προσθέτει, είναι ανάγκη να αφήσης τη δουλειά σου, ή να αποσυρθής σε απόμερα μέρη, να διάγης μια παράξενη ζωή και να φορής ένα παράξενο ένδυμα. Δε χρειάζεται να κάμης όλα αυτά. Μπορείς να μείνης στο σπίτι σου, και, χωρίς να χάσης τα αγαθά σου, να βρίσκεσαι πάντα στη μελέτη του Θεού και του ανθρώπου, στη μελέτη της συγγενείας του ανθρώπου με το θείο και σε κάθε άλλη τέτοιας λογής μελέτη».
«Και πρώτα πρώτα, προσθέτει αλλού, δε χρειάζονται προετοιμασίες για την προσευχή μας, ούτε ειδικοί τόποι, ούτε φωνές όταν επικαλούμαστε το Θεό. Γιατί δεν υπάρχει τόπος από όπου λείπει ο Θεός, δεν είναι δυνατό να μην είναι μαζί μας, αφού ο Θεός είναι πάντα πιο κοντά σε κείνους που τοv καλούν, από όσο είναι η ίδια η καρδιά τους. Θα έλθη προς ημάς, ακόμη κι αν είμαστε κακοί, γιατί ο Θεός είναι αγαθός». 
Χάνεται τελείως, όπως βλέπομε, όχι μόνο η αντιδικία με τη σάρκα, αλλά και όλες οι εξωτερικές συνθήκες και μορφές της ζωής (αναχωρητισμός, ένδυμα κλπ.) που τις θεωρούσαν απαραίτητες. Η ευσέβεια είναι αποκλειστικά έργο της δικής μας εσωτερικής διαθέσεως, της δικής μας θέλησης. Γι' αυτό δεν είναι απαραίτητο επακόλουθο του μυστικισμού η εξωτερική αποχώρηση από τον κόσμο, ο αναχωρητισμός. Μένοντας μέσα στην καθημερινή, την κοινωνική του ζωή ο άνθρωπος, μπορεί και πρέπει να την μετουσιώνη με τη μελέτη των υψηλών πνευματικών θεμάτων, που απεργάζονται τη μεταστροφή της βουλήσεώς του.

Δεν είναι λοιπόν ο Καβάσιλας ο μυστικός των εκστατικών καταστάσεων. Σκοπός του να περιγράψη τη θεία χάρη μέσα στον κοινό χριστιανό. Και αυτό το κάνει με εξαιρετικά δυνατή θεολογική πνοή. Η εν Χριστώ ζωή είναι η ζωή του Χριστού, που μπαίνει μέσα στον καθένα μας με ένα μυστήριο οικειότητας. 
Είναι φυσικό, λέγει, κάθε πράγμα να είναι δεμένο με τον εαυτόν του περισσότερο παρά με κάθε άλλο. Έτσι πιστεύομε. Και όμως, προσθέτει ο Καβάσιλας, η ένωσή μας με το Χριστό είναι ακόμα πιο δυνατή. Οι μακάριοι άνδρες νοιώθουν τον εαυτό τους δεμένο περισσότερο με το Σωτήρα παρά με τον εαυτό τους. 
Ο Χριστός είναι την ίδια ώρα ξένος μας και ενδιαίτημά μας. Αναπνέομε το Χριστό. Σε τούτο ακριβώς διαφέρει η Νέα από την Παλαιά Διαθήκη, στην παρουσία μέσα μας του Χριστού, που διαθέτει την ψυχή του ανθρώπου και την μεταπλάθει. Χρέος μας ιερό να μη σβύσωμε τη μέσα μας αναμένη λαμπάδα, αλλά να σκάψωμε μέσα μας και να ανακαλύψωμε την καθαρή ουσία της αρετής, την αξία της ανθρώπινης φύσης και την φιλανθρωπία του Θεού.
«Ούτε οι ναοί, λέγει ο Καβάσιλας, ούτε οτιδήποτε άλλο ιερό είναι τόσο άγιο όσο ο άνθρωπος με τη φύση του οποίου κοινωνεί ο ίδιος ο Θεός. Εκείνος που θα έλθη καθήμενος επί των νεφών είναι άνθρωπος, όπως είναι ασφαλώς Θεός. Καθένας μας. μπορεί να λάμψη περισσότερο από τον ήλιο, να ανέβη στα σύννεφα, να πετάξη προς το Θεό, να τον πλησιάση, να κάμη ώστε ο Θεός να τον κυττάξη με γλυκύτητα». 
Νάμαστε λοιπόν πάλι στη Σωκρατική αφετηρία, με νέο βάθος: να ανακαλύψης την αξία της φύσης σου και να οικοδομήσης τη ζωή σου πάνω σ' αυτήν. «Αν, προσθέτει ο Καβάσιλας, ύστερα από αυτή την ανακάλυψη αναλογισθή ο άνθρωπος την φτώχεια μέσα στην οποία ζει -ενώ έχει τόσο πλούσια φύση,- επειδή άφησε την οκνηρία και τον ύπνο να τον περιτυλίξουν, μεγάλη λύπη και δάκρυα πολλά θα τον συνοδεύουν σε όλη του τη ζωή. 
Αλλά την ημέρα όμως που θα κάμη τη ζωή του όπως έπρεπε να είναι, από πηγή θλίψεως και δακρύων που ήτανε, θα γίνη τότε η ζωή του πηγή ευδαιμονίας και πνευματικής χαράς». 

Με τον ιδεαλισμό του κατορθώνει ο Καβάσιλας, περισσότερο από κάθε άλλον Βυζαντινό, να ανακαλύψη τον πνευματικό άνθρωπο όχι στον αναχωρητή αλλά στην έξοχη ανθρώπινη φύση, με την οποίαν επικοινωνεί ο Θεός, και να καλέση κάθε Χριστιανό να κάμη την ίδια ανακάλυψη. Η θρησκευτική σκέψη λυτρώνεται από κάθε δεσμό με έξωτερικές συνθήκες. Από τον ασκητισμό του σώματος; τον πόλεμο κατά της σάρκας των ερημιτών της Θηβαΐδος, ανεβαίνουμε στην κορφή της καθαρής πνευματικής χώρας τoυ ανθρώπου. Αυτή είναι από τις μεγαλύτερες πνευματικές νίκες του Βυζαντίου.

Αλλά και από ένα άλλο κίνδυνο του μυστικισμού βρίσκει τον τρόπο να ξεφύγη ο Καβάσιλας. Ενώ εξαίρει το βάθος και τη σημασία του μυστηρίου για τη ζωή τoυ Χριστιανού δεν είναι γι' αυτό εχθρός της επιστήμης, όπως άλλοι μυστικοί (Κλίμαξ, Στηθάτος κ.ά.), δεν καταδικάζει το λόγο. 
Με ιδιαίτερο ζήλο εκαλλιέργησε την αστρονομία, αλλά και με άλλες επιστήμες ασχολήθηκε. Η εκτίμησή του για την επιστήμη ήταν τόση, ώστε φτάνει στο σημείο να ονομάση τους αγίους ατελή όντα, «γιατί, λέγει, δε δέχτηκαν σε τούτο τον κόσμο ένα ανθρώπινο αγαθό, ενώ μπορούσαν να το αποκτήσουν. Και κάθε ον που δεν μπορεί να υψώση σε ενέργεια ό,τι έχει μέσα του δυνάμει είναι ατελές». 
Με άλλα λόγια ο Καβάσιλας κάνει ένα γενναίο βήμα προς την πλήρη συμφιλίωση του θρησκευτικού μυστικισμού και της σοφίας του κόσμου τούτου. Μας θυμίζουν οι απόψεις αυτές πολύ έντονα ότι βρισκόμαστε στα πρόθυρα της Αναγέννησης, ένα από τα κυριώτερα γνωρίσματα της οποίας είναι αυτή η συμφιλίωση. Από τη συμφιλίωση πέρασαν έπειτα οι νεώτεροι χρόνοι στην έξαρση του ανθρωπισμού, του ανθρώπινου δηλαδή μέρους του ανθρώπου; αντίθετα προς το Βυζάντιο και το Δυτικό Μεσαίωνα που αποτελούν έξαρση του θείου, ολοκληρωτική στροφή του ανθρώπου προς το θείο. Αυτής της έξαρσης την τελευταία μεγάλη αποκορύφωση στο Βυζάντιο την έδωσεν, όπως θα δούμε, ο ησυχασμός.

Ονομάσαμε τον Συμεώνα μεγάλο μυστικό, ίσως είναι ο πιο μεγάλος του Βυζαντίού. Δεν είναι όμως ο τελευταίος. Σπουδαίοι μυστικοί σημαδεύουν τους μετά το Συμεώνα αιώνες, ως το τέλος του Βυζαντίου. Αλλά και τότε δεν εξαφανίζεται ο βυζαντινός μυστικισμός. Η πνοή του παραμένει ζωντανή στους κύκλους των μοναχών, κυρίως των μοναχών του Αγίου Όρους, εξακολουθεί να φωτίζη και να διαμορφώνη άνδρας με υψηλό ήθος, με φλογερό έρωτα προς το θείο, όπως ο Διονύσιος ο Ζαγοραίος, ο Κοσμάς ο Αιτωλός κ.ά. 

Εξακολουθεί να αποτελή μια από τις σπουδαιότερες εκδηλώσεις της πνευματικής ζωής του Ελληνισμού στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Αλλά και σήμερα δεν είναι μακριά μας. Μένει πάντα αγνή πηγή πνευματικής ζωής. Διαπότισε την ψυχή του Σολωμού, ενέπνευσε τα υψηλά θρησκευτικά του ποιήματα, αλλά και την ψυχή του ΙΙαπαδιαμάντη. 

Είναι πάντα πηγή ζώσα, έτοιμη να προσφερθή στην ψυχή καθε φορά που κουρασμένη από τις εξωτερικές επιτεύξεις του πολιτισμού μας, ξαναγυρίζει στον εαυτό της, τον ψάχνει, τον βαθαίνει, αισθάνεται την ανάγκη για πνευματικά πώματα.

B. N. Τατάκη

Ο Βυζαντινός Μυστικισμός ( Κυριώτερα Ρεύματα )

http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/tatakis/tatakis_ch5.htm